Nire arlo horretako ezagutzak handitzeko, Iruñako Opus Deiko Unibertsitatera joan nintzen, Barandiarango Joxemiel jaunarekin ikasketak egitera. Bere irakaspenek nire bizitzaren norabidea markatu zuten. Izan ere, Joxemielek azaldutako Euskal Ezikera eta Kulturaren ezagutza lehentasun bihurtu ziren niretzat, beti ere Maisuaren metodologiari jarraituz: "Bizi ezazu ikertu nahi duzuna". Jakintsuak bakarrik izan daitezke hain maisu onak. Joxemiel bere garaiko europar antropologo hoberentzat hartua izan zen, eta nahiz eta bere landa-ikerketen bolumena itzela izan eta horiek egiteko hona eta hara etengabeko bidaiak egin behar izan, unibertsitateak eskaintzen zion taxian bidaiatzeari uko egiten zion. Berak, Ataundik Iruñera autobusez joatea nahiago zuen, besteak beste, bidaiariekin informazioa biltzeko aukera ematen ziolako.

Neuk, nire aldetik, gure Museoa (gaur egun Artetan dagoena, Nabarrako Olloibarrean, Irurtzundik hurbil) martxan jarri eta Nabarrako Etniker Taldean, Eusko Ikaskuntzan edo Arantzadi Zientzia Elkartean aktiboki parte hartzeaz gain, landa-ikerketa ugari egin nituen eta horietako batzuk Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, Eusko Folkloreko Urtekaria (Gran Enciclopedia Navarra) eta egunkarietan argitaratu ziren. Hamar urte bizi-biziak eta zoragarriak izan ziren. Tamalez, Espainiako Erre-sumako (“Rei-no” jatorrizko bertsioan) poliziak bertan behera utzi arazi zidan guztia.

Baina On Joxemiel ez zen, soilik, Nekaezina eta Miresgarria, laguntzen ere bazekien. Eta poliziek preso hartu nindutenean, hain egoera txarrean nengoela, erakutsi zidan ikaslea izateaz gain bere laguna ere banintzela. Izan ere, Alcala Mecoko espetxera ez ezik, Roldan Nafarroako Gobernadore Zibil Gorenera ere idatzi zion: “Nik ezagutzen zaitudala eta nire ikasle izana zerala eta nik ez deala zuengatik sinisten or zuengatik esan eta argititarazi dituzten astukeriak; nire ustez politika dabillela eta gezurrak oñarri”. ETAko kide izateagatik akusatu baten alde hain argi agertzea ez zen gauza txikia, baina gai arriskutsuetan, On Joxemiel ere maisua zen. 1936an "gorria eta separatista" izateagatik akusatua, Frantziara ihes egin behar izan zuen, urtebeteren buruan Saran (Lapurdi), frantziarrek kolonizatuta mantentzen duten Ipar Euskal Herriko hiru lurraldeetako batean. Esan ohi zuen urtebete eskas eman zuela erbestean, ez baitzuen uste Sara Frantzia zenik.

II. Mundu Gerran, mugako hiribildu eder hartako erretore izanik, berari laguntza eskatzen zioten naziek jazarritako juduen kasu arriskutsuenetan. Ehorzketa bat antolatzen zuen, eta hilkutxan ihes egin behar zuen judua sartzen zuen, prozesioan mugara hurbiltzen ziren, eta, zaintzarik gabe zeudenean, iheslariak muga pasa zezakeen. Argi dago hilkutxa inoiz ikuskatu izan balute, Joxemiel jauna berehala hilko zutela. Gaineratu behar dut judu iheslari haietako bat Israelgo presidente izatera iritsi zela, eta halaxe aitortu ziola publikoki estatu horrek gure maisuari.

Bai, On Joxemiel erritu katolikoari atxikitako apaiza zen, baina apaiz kristau gisa jokatzen zuen, beste batzuek egin zuten bezala: d 'Etchepare, Goienetxe "Matalast", Mogel Urkiza, R.M. Azkue edo Ariztimuño "Aitzol", Hernaniko hilerriaren kanpoaldean karlistek eta falangistek fusilatua, beste 16 apaizekin eta beste 191 pertsonarekin batera, 1936ko urriaren 17an.

Lehen aldiz meza emateko unea heldu zitzaionean, honela bere eliz prestakuntza amaituz, zalantza bat sortu zitzaion: "Irakatsi didatena Egia bada, zergatik dago hainbeste jende sinesten ez duena?" Bere kezka argitzeko, Leibnitzeko Unibertsitatean izena eman zuen, marxismoaren sorlekuan, eta han, Wünt abizeneko irakasle agnostiko batek, liburuen bidezko irakaskuntza albo batera uzteko aholkatu zion eta ikerketa pertsonala lehenesteko. Eta Euskal Herria itzultzeko eta bere Herriaren kultura ikasteko, funtsezko baldintza baitzuen: bertan hazi izana.

Nortasun sendoko gizon hark, burdinazko borondatea zuenak, bere herrialdeko kulturarekiko grinaz betea, Lezoko Kristoren irudiaren aurrean eta zalantzaz beterik jaiotzen ikusi zuen herrira itzultzea erabaki zuen. Eta eskerrak eman zituen muga arazorik gabe gainditu ahal izan zuelako. Bere ikerketa etnografikoei eta indusketa arkeologikoei ekin zien berriro, eta irakaskuntzara nahiz materialak argitaratzera bideratu zuen bere denbora eta bizitza. Nondik ateratzen zuen hainbeste gauza egiteko denbora? Egunean sei orduz lo eginez, batez beste.

Apaiz katoliko bezala betetzen zituen bere funtzioak, baina auzokoak alde batera utzi gabe. Izan ere, Ataungo Lagunarteko diruzain zela ezagutu nuen. Auzo-aseguruan lan egiteagatik, urtean pezeta bat kobratzen zuen soldatan, alkateordeak bezala. Gainera, alkateak pezeta eta erdi kobratzen zuen. Xalotasunez azaldu zidan arrazoia: "Soldata jasotzen badugu, ezin dugu aitzakiarik jarri gure betebeharra ez betetzeko".

Joxemielek ezaugarri humanistiko irmoak zituen gizon bat zenez, geldi egon zitekeen Euskal Herrian Espainiako Erresumak egindako okupazio militarraren ondoriozko indarkeriaren aurrean? Batzuek Donostian egin ohi ziren Kriminologia Biltzarretan parte hartzeagatik kritikatzen zuten, bertan indarkeriarik eza defendatzen baitzuen. Beste batzuek, berriz, ATAUNen ETAko kide izateagatik akusatuta zeuden bizilagunei egiten zitzaizkien herri- harreretara joateagatik kritikatzen zuten. Beste batzuek Opus Deiko unibertsitatean irakasle izateagatik (unibertsitate hura Euskal Herriaren kontrakotzat hartzen zutelako; baina ez zuten kontuan hartzen Euskal Herriko beste unibertsitateek ez ziotela horrelako aukerarik eskaini).

Berak esan ohi zuen: "Deabruak nire klaseak askatasunez emateko aukera emango balit, irakastera infernura joango nintzateke”.

Bere ideiak argi eta garbi adierazten zituen: "Ona da sustraietara itzultzea eta ezagutzea: horietan oinarrituz gure kultura, gaur egungo kultura, goratu ahal dugu. Ez gaitezen erabat murgildu gure garaiko komunikabideek, adibidez, aurkezten dizkiguten ideien, jardunen eta ohituren zurrunbiloan. Gure sustraiei jaramonik egin gabe biziz gero, laster, ez gara izango ez euskaldunak, ez herri jakin batekoak, mundialak izango gara, baina mundialak hitzaren zentzurik okerrenean, hau da, Kulturaren azalean egongo gara, ez muinean" (1979lo maiatzeko 4ko klasean jasotakoa).

Fisikoki hil zenean doluz hartu nuen baina sekula ez nuen imajinatu haren irakaspenak gaitzetsiak eta isilduak izango zirenik. Ez zitzaion gustatzen baieztapen biribilik edo katedra esertzea, eta askotan honela mintzo zen: "gure ikerketengatik agian honelako zerbait dela pentsa dezakegu" edo "litekeena da". Baina Euskal Ezikeraren (Hezkuntzaren) alderdi funtsezkoei dagokienez, oso zehatza zen, batez ere Gizabideari buruz ari zenean (gazteleraz Camino del Ser Humano esango genukeena): "Hori Kulturako osagaietako bat da, hau da, gizakiaren ezaugarrietako bat, eta, beraz, KULTURA bera da". Eta hau ere esaten zuen: "Gizabidea da gizaldietan euskaldunen elkarte eta jardueraren esoin (elkarbizitza) eta zuraje izan dana". Oraindik ere zalantzan nago, zergatik ez dagoen Euskal Herrian Gizabidea ikertzen eta zabaltzen duen erakunderik. Ez dago prentsa artikulurik, monografiarik, irratiko edo telebistako programarik “euskal KULTURAZ… mintzo edo bultzatzen duenik”. Benetan uste al duzue Euskal Ezikerako edo Hezkuntzako Maisuari kasurik ez egiteko eta berak lagatako altxorra botatzeko moduan gaudela?

Egilea: Odon Ulibarrena, antropologoa

Azpititulua: Gizabidea euskaldunon arima

Etiketak: Barandiaran, Gizabidea, Euskal Ezikera, Hezkuntza